Το υπόγειο ποτάμι

Ο Γιώργος Ι. Βοϊκλής γεννήθηκε το 1945 στη Σάμο και από το 1958 ζει στην Αθήνα. Τέλειωσε το Νυκτερινό Γυμνάσιο και παρακολούθησε σπουδές κινηματογράφου. Εργάστηκε σε πολλά χειρωνακτικά επαγγέλματα, στις οικοδομές και τη βιομηχανία, και από το 1987 είναι επαγγελματίας δημοσιογράφος. Από το 1962 μετέχει ενεργά στους κοινωνικούς και δημοκρατικούς αγώνες. Από το 1975 μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί 13 βιβλία του. Είναι παντρεμένος με την φιλόλογο – ιστορικό Μαρία Καββαδία και έχουν μια κόρη, την Καλή.

Στο βιβλίο αυτό συναντάμε ένα πρωτότυπο «πάντρεμα» της λογοτεχνίας με μύθους της λαϊκής μας παράδοσης και με καταγραφές της Ιστορίας –κυρίως μέσα από ιστορικές μαρτυρίες- αλλά και με μνήμες του συγγραφέα από τα παιδικά του χρόνια, που τα έζησε στο χωριό Καστανιά της Δυτικής Σάμου. Ο κεντρικός άξονας που διατρέχει τις 32 ιστορίες του  είναι «η σκληρή αλήθεια των  ανθρώπινων παθών», που «κυλάει σαν υπόγειο ποτάμι κάτω από αυτά που έχει καταγράψει η Ιστορία κι απ’ αυτά που έχει διασώσει η μνήμη», όπως γράφει ο συγγραφέας στην προμετωπίδα του. Συνδετικός ιστός ανάμεσα στις ιστορίες αυτές είναι ο Κέρκης, το «περήφανο βουνό της Δυτικής Σάμου» που «στη σκιά του έζησα τα παιδικά μου χρόνια», όπως γράφει στο προλογικό του σημείωμα.

Το πρώτο διήγημα της συλλογής -που αποτέλεσε την αφετηρία για τη συγγραφή των υπολοίπων- έχει τίτλο «Η ανάσα του δράκου» και είναι αυτό που βραβεύτηκε το 2022, στον διαγωνισμό με θέμα «η βοή του νερού» του Φεστιβάλ Βοβούσας –ενός από τα Ζαγοροχώρια της Ηπείρου που το διασχίζει ο ποταμός Αώος. Τα επόμενα τριάντα που ακολουθούν, είναι κατανεμημένα σε τέσσερις ενότητες: «του παλιού καιρού», «της Εθνικής Αντίστασης» «του Εμφυλίου» και «του καιρού μας». Το τελευταίο διήγημα, στο Επίμετρο της συλλογής, με τίτλο «Τα πάθη του βουνού», έχει οικολογικό περιεχόμενο και αναφέρεται στο πρόβλημα της λειψυδρίας.

Για τις ιστορίες της δεύτερης και της τρίτης ενότητας, ο συγγραφέας σημειώνει στο προλογικό του σημείωμα ότι «θα μπορούσαν να θεωρηθούν ένα πείραμα στο πλαίσιο μιας ιστορικής έρευνας που θέλει να φωτίσει σκοτεινές πλευρές της Ιστορίας. Μιας  έρευνας που δεν στηρίζεται μόνο σε αρχεία και τεκμήρια, που δεν  περιορίζεται μόνο στα καταγεγραμμένα από την ακαδημαϊκή Ιστορία, δεδομένα, αλλά αξιοποιεί εξαντλητικά και δημιουργικά,  αφηγήσεις για γεγονότα που έχουν διασωθεί στη συλλογική μνήμη, ιστορικές μαρτυρίες και καταγραφές της Προφορικής Ιστορίας. Μιας έρευνας, δηλαδή, που κινείται στο μεταίχμιο ανάμεσα στον Μύθο, την Ιστορία και τη Λογοτεχνία».

Αξίζει, νομίζω, να σημειώσουμε ότι οι περισσότερες από τις δεκάδες μαρτυρίες αυτών των δυο ενοτήτων, είναι μαρτυρίες παιδιών και εφήβων της εποχής, που ήταν αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων στα οποία αναφέρονται. Η αξιοποίηση του πλούσιου αυτού υλικού στα αυτόνομα λογοτεχνικά κείμενα αυτής της συλλογής, τα οποία, ωστόσο, ακολουθούν μια ροή συνέχειας, συνθέτουν ένα Χρονικό, με χαρακτηριστικά γεγονότα, πρόσωπα και συμπεριφορές που σηματοδοτούν τις κοινωνικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην πατρίδα μας σε διάστημα μεγαλύτερο των δυο αιώνων, από το τέλος του 18^ου αιώνα ως τις μέρες μας. Με βάση τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, το βιβλίο αποκτάει υπερτοπική και διαχρονική διάσταση, καθώς διερευνά τις υπόγειες διαδρομές  στις διαδοχικές φάσεις της κοινωνικής πορείας.

Τέλος, ο λιτός λογοτεχνικός λόγος του συγγραφέα, σε συνδυασμό με  συνεχείς εναλλαγές και ανατροπές στα κείμενά του, καθιστούν συναρπαστική την ανάγνωσή του βιβλίου. Πρόκειται, χωρίς αμφιβολία, για ένα βιβλίο διαφορετικό από όσα έχουμε διαβάσει ως τώρα.

Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμεί εικαστικό έργο του Γιάννη Ρίτσου (Ζωγραφική σε πέτρα)

Ντούνια Κουσίδου

Πολυδιάστατος Λόγος

Διαβάζοντας «Το υπόγειο ποτάμι» του Γιώργου Βοϊκλή

Δυο άξονες διατρέχουν, σε παράλληλες διαδρομές, τις τριάντα δυο ιστορίες του σπονδυλωτού έργου του Γιώργου Βοϊκλή με τίτλο «Το υπόγειο ποτάμι» (εκδόσεις Οσελότος 2023).

Ο πρώτος άξονας που συνδέει τις αυτοτελείς ιστορίες του είναι ο Κέρκης, «το περήφανο βουνό της Σάμου, που στη σκιά του…» γεννήθηκε κι έζησε τα παιδικά του χρόνια ο συγγραφέας, όπως γράφει στο Προοίμιο του βιβλίου του. Ο δεύτερος άξονας είναι η αναζήτηση της «σκληρής αλήθειας των ανθρώπινων παθών» που, όπως γράφει στην προμετωπίδα του βιβλίου «κυλάει σαν υπόγειο ποτάμι κάτω από όσα έχει γράψει η Ιστορία κι απ’ όσα έχει διασώσει η μνήμη». Ο Κέρκης, με τα έξι χωριά του, τους οικισμούς, τις σπηλιές, τα φαράγγια και τα μοναστήρια του, είναι ο Τόπος, ο χώρος μέσα στον οποίο συμβαίνουν τα γεγονότα που καταγράφει ο συγγραφέας. Είναι το «περιβάλλον» του έργου του, όπως η Αλεξάνδρεια στο έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη.

Το υπόγειο ποτάμι σηματοδοτεί το Χρόνο, τη ροή των γεγονότων που επιλέγει ο συγγραφέας μέσα απ’ την κοινωνική πορεία του γενέθλιου τόπου του στη διάρκεια δυο αιώνων, από τις αρχές του 19^ου αι. ως τις μέρες μας. Σ’ αυτή τη διαδρομή αναζητάει τις ομοιότητες και τις διαφορές στη συμπεριφορά των ανθρώπων, ιδιαίτερα στις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας και της ζωής τους, Αναζητάει τα κίνητρα των πράξεών τους. Πάνω σε αυτούς τους άξονες που διατρέχουν τα κείμενα του βιβλίου πλέκουν τους ιστούς τους, σαν αναρριχητικά φυτά, τρείς μορφές του Λόγου: Οι μύθοι της λαϊκής παράδοσης, η Ιστορία και η Λογοτεχνία.

Στους μύθους της λαϊκής παράδοσης, που αποτελούν το περιεχόμενο της πρώτης ενότητας των ιστοριών του βιβλίου με τίτλο «του παλιού καιρού», περιλαμβάνεται ο θρύλος για τις νεράιδες, που έλκει την καταγωγή του απ’ την αρχαιοελληνική μυθολογία, ο μεσαιωνικός μύθος του πειρατή που αλλαξοπίστησε, η ιστορία με το καπλάνι, που έγινε λαϊκή αφήγηση παρόμοια με τους άθλους του Ηρακλή, η ιστορία με το Κίνημα των Γιαγάδων, που στη λαϊκή αφήγηση ήταν αντίστοιχη με τις ιστορίες του Κατσαντώνη της ηπειρωτικής Ελλάδας και του Τσακιτζή της Μικράς Ασίας. Αλλά και τις ιστορίες για τη ζωή του παππού και της γιαγιάς του, που είχε μυθοποιήσει ο συγγραφέας στα παιδικά του χρόνια. Δεν μένει, όμως, στα παλιά. Καταγράφει τον τρόπο που βίωνε ο ίδιος σαν παιδί τη 10ετία του 1950, και τα άλλα παιδιά της εποχής του, τις παραδόσεις αυτές στα παιχνίδια τους και στη ζωή τους. Το πώς και σε ποιο βαθμό επηρέαζαν τη συμπεριφορά και τον χαρακτήρα τους.

Οι δυο επόμενες ενότητες, «της Εθνικής Αντίστασης» και «του Εμφυλίου», έχουν να κάνουν με την Ιστορία. Ο συγγραφέας επιλέγει και παρουσιάζει μαρτυρίες που καταγράφουν χαρακτηριστικά γεγονότα της ταραγμένης 10ετίας του 1940, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος, κυρίως, σε  άγνωστα περιστατικά που, κατά τον συγγραφέα, συμπληρώνουν και, σε μερικές περιπτώσεις, «διορθώνουν» την Ιστορία, αποκαλύπτοντας κρυμμένες αλήθειες. Σ’ αυτές τις δύο ενότητες, και κυρίως στη δεύτερη, αναζητάει ο συγγραφέας τα κίνητρα των ακραίων βίαιων συμπεριφορών κάποιων σε βάρος συνανθρώπων τους, που συναντήσαμε και στο κείμενο για τους Γιαγάδες της πρώτης ενότητας.

Δεν είναι, όμως, σκληρές και βίαιες όλες οι ιστορίες αυτών των δυο ενοτήτων. Υπάρχουν και ιστορίες ευχάριστες και συγκινητικές, όπως αυτή με το σκυλάκι με το όνομα Σαλαμπρίνος, που πήρε το όνομά του από ήρωα του θεατρικού έργου «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» του Σαίξπηρ, καθώς και για το «Αγριμάκι», το διήγημα που βραβεύτηκε στον διαγωνισμό του περιοδικού των ανταρτών τον Γενάρη του 1949. Υπάρχουν, επίσης, ιστορίες που μεταφέρουν θετικά μηνύματα ως προς τους χαρακτήρες και τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Στην ενότητα του εμφυλίου θα πρέπει να εντάξουμε και το εκτός των τεσσάρων ενοτήτων βραβευμένο πρώτο διήγημα της συλλογής, το οποίο μπορεί να θεωρηθεί πρότυπο του συνδυασμού της λαϊκής παράδοσης, της Ιστορίας και της Λογοτεχνίας, που επιχειρεί να αναδείξει ως «υβριδικό» λογοτεχνικό είδος ο συγγραφέας με αυτό το βιβλίο του.

Κάτι που θα ήθελα να επισημάνω  είναι το ότι οι περισσότερες από τις ιστορικές μαρτυρίες που επιλέγει είναι μαρτυρίες παιδιών και εφήβων εκείνης της εποχής. Έχοντας υπ’ όψη μου το ότι σε πολλά από τα προηγούμενα βιβλία του πρωταγωνιστούν παιδιά (η 11χονη κόρη του στη «Λαμπερούλα», δυο εντεκάχρονα προσφυγόπουλα, ο Dalibor από τη Σερβία και ο «μικρός Ταράς» από την Ουκρανία, στα αντίστοιχα μυθιστορήματά του, και οι δεκαπέντε έφηβοι από τις χώρες – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο «Μεγάλο Στοίχημα»), σκέφτομαι ότι δεν μπορεί να είναι τυχαία αυτή η επιλογή. Με αυτά τα δεδομένα, λοιπόν, θα μπορούσα να ονομάσω τον Γιώργο Βοϊκλή συγγραφέα της εφηβείας. Στις έξι ιστορίες της τελευταίας ενότητας αναπλάθει λογοτεχνικά γεγονότα και χαρακτήρες των μεταπολεμικών δεκαετιών, με τελευταία την ιστορία του πατέρα του. Όσο για το Επίμετρο, το διήγημα με τίτλο «Τα πάθη του βουνού». είναι ένα Ρέκβιεμ για το φυσικό περιβάλλον των παιδικών του χρόνων.

Ιδιαίτερη λογοτεχνική διάσταση δίνει στο βιβλίο η ανθολόγηση στίχων, σαμιωτών κυρίως, ποιητών που παραθέτει πριν από κάθε ενότητα αλλά και πριν από αρκετά κείμενά του. Οι στίχοι αυτοί, καθώς συμπυκνώνουν συμβολικά το περιεχόμενο της αντίστοιχης ενότητας και του αντίστοιχου κειμένου, προϊδεάζουν τον αναγνώστη και τον διευκολύνουν στην κατανόηση  του μηνύματος που μεταφέρουν. Στο Προοίμιο του βιβλίου του ο Γιώργος Βοϊκλής γράφει: «Πολλοί συγγραφείς λένε ότι όταν ξεκινάνε να γράφουν ένα λογοτεχνικό κείμενο δεν ξέρουν που θα τους οδηγήσει ο δρόμος που ακολουθούν. Αυτό συνέβη και σε μένα στη διαδικασία σύνθεσης αυτής της συλλογής».

Στη διάρκεια αυτής της διαδρομής ο συγγραφέας αναζήτησε τις δικές του αλήθειες. Την ίδια διαδικασία προτείνει και στον αναγνώστη. Προλογίζοντας την ποιητική μου συλλογή με τίτλο «Εκεί που συναντιόνται οι άνεμοι» γράφει ανάμεσα σε αλλά:

«Αντίστοιχη με τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας οφείλει να είναι και η διαδικασία πρόσληψης του λογοτεχνικού κειμένου από τον αναγνώστη: Να αναζητάει σ’ αυτό τις δικές του αλήθειες».

Αναζητήστε, λοιπόν, τις δικές σας αλήθειες διαβάζοντας το πολυδιάστατο «Υπόγειο ποτάμι» του Γιώργου Βοϊκλή.

Θα κλείσω αυτή τη σύντομη παρουσίαση του βιβλίου με «τις δικές μου αλήθειες», όπως τις κατέγραψα σε στίχους διαβάζοντάς το:

Κάθε διήγημά σου κι ένας δρόμος,

ένα ταξίδι μεσ’ στο χρόνο που μεθάς.

Ο δρόμος είναι η φύση σου και η ζωή σου,

πάντοτε θέλεις κάπου αλλού να πας,

σε πόλεις που το άρωμά τους δεν γνωρίζεις

και σ’ ακρογιάλια με νεράιδες μαγικά.

Μέσα στις αναμνήσεις τρέχεις,

στα όνειρα τα παιδικά,

τα άνθη της αλήθειας πλάθεις

μέσα στον κήπο της καρδιάς,

έτσι κι αλλιώς σ’ αυτό που μένει

είναι κι αυτό που αγαπάς.

Μια φυλακή είναι ο κόσμος,

στην πλάτη σου τον κουβαλάς,

μα όσο και να προχωράς προς τον ορίζοντα

ποτέ σου δεν τον φτάνεις,

αν και κάποιες φορές τον προσπερνάς.

Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμεί ένα απόλυτα ταιριαστό στο περιεχόμενό του εικαστικό έργο, ζωγραφική σε πέτρα, του Γιάννη Ρίτσου.

Πάνος Μανωλίτσης, δάσκαλος και ποιητής

Το τελευταίο βιβλίο του Γιώργου Βοϊκλή φέρει τον τίτλο “Το υπόγειο ποτάμι”.Ο ίδιος ο συγγραφέας αιτιολογεί τον τίτλομε το τετράστιχο που διαβάζουμε στην προμετωπίδα του βιβλίου του:

«Κάτω απ’ αυτά που έχει καταγράψει η Ιστορίακι απ’ όσα έχουν διασωθεί απ’ τη μνήμη, κυλάει σαν υπόγειο ποτάμι, ησκληρή αλήθεια των ανθρωπίνων παθών».

Η πρόσφατη ιστορία του Σαμιώτικου λαού, παλαιότερα λαογραφικά στοιχεία για το βουνό μας, αλλά και προσωπικές μνήμες του συγγραφέα, συμπλέκονται αρμονικά και μας δίνουν ένα πολύχρωμο και πλουμιστό υφαντό, που είναι το νέο του βιβλίο.

Ιστορίες και αντιπαλότητες, πραγματικές και μυθικές των ανθρώπων και των κοινοτήτων τους, που διαδραματίζονται πάνω και γύρω από τονΚέρκη είναι το καινούργιο του βιβλίο και ο ηγεμονικός Κέρκης προβάλλει σαν ο αδιαφιλονίκητος πρωταγωνιστής των σελίδων του.

Πράγματι ο Κέρκης δεσπόζει στο νησί μας και στην ιδιοσυγκρασία των Σαμιωτών, αλλά και στο Ανατολικό Αιγαίο με το πελώριο ύψος του, 1434 μέτρα.

Στο νέο βιβλίο του Γιώργου Βοϊκλή ο Κέρκης καταγράφεται σαν ένα όμορφο βουνό, αγιασμένο, ευλογημένο βουνό, “ίππος της θάλασσας” (σύμφωνα με τον Δ. Κατσαρό), με δοξασμένες άπαρτες σπηλιές και καλύβια, όπου βρίσκουν καταφύγιο οι παλιοί και νέοι Καραϊσκάκηδες και Κολοκοτρωναίοι. Με πανέμορφες νεράιδες που ξεπηδούν μέσα από άγρια αφρισμένα ομιλούντα νερά, νεράιδες που ύστερα από ένα ολονύχτιο γλέντι μαζί σου, σου κλέβουν οριστικά την μιλιά.

Ο Κέρκης, ένας γερο-Νέστορας, ένας παππούς στωϊκός, με ασημένια μαλλιά που αφηγείται παλιές ιστορίες, με τον Αϊ Γιώργη να περνά καβαλάρης αγέρωχος και ν’ αφήνει πάνω στα βράχια για πάντα, τα σημάδια από τις οπλές του αλόγου του.

Με τον μουσουλμάνο Μεχμέτ, που βαφτίζεται Νικόλαος, φοράει το μαύρο το ράσο και γυρίζει ύστερα μετανοημένος με την ληστρική του την λεία για να επισκευάσει στο Σαμιακό Μοναστήρι τις ζημιές από τους πειρατικούς βομβαρδισμούς του.

Το άσβηστο καντήλι στις κορυφές του Κέρκη που το διακρίνουν από μακριά μονάχα οι ναυτικοί μας, κι όσο αυτοί το ζυγώνουν, τόσο αυτό να ξεμακραίνει.

Το καπλάνι της Μικρασίας, που πανικοβάλει τη ζωή του νησιού, και διασώζεται ύστερα ταριχευμένο στη σύγχρονη λογοτεχνία μας.

(Οι παραπάνω αναφορές είναι από τα διηγήματα του βιβλίου:

• “Oι νεράιδες της ρεματειάς”,
• “Tο θαύμα της Παναγίας”,
• “Το καντήλι του Κέρκη” και
• “Το καπλάνι”)

Προβάλλει μεγαλόπρεπα από τις σελίδες του βιβλίου ο Κέρκης, που με τις απόκρημνες πλαγιές του έδωσε κατά καιρούς καταφύγιο σε πολλούς κυνηγημένους:

• Στο φιλόσοφο και Μαθηματικό Πυθαγόρα που κυνηγήθηκε από τον τύραννο Πολυκράτη (510 π.Χ.)
• Στον Λυκούργο Λογοθέτη, τον ηγέτη των Σαμίων Επαναστατών εναντίον των Τούρκων (1814 μ.Χ.),
• Στους Γιαγάδες (1914-1925 μ.Χ.)
• και στους αντάρτες κατά την περίοδο της Κατοχής, αλλά και στον Εμφύλιο Πόλεμο.

Μνήμες στο βιβλίο από την πρόσφατη ιστορία της περιοχής για ξεχωριστές προσωπικότητες όπως ο Ιπποκράτης Ζαΐμης, ένας Σαμιώτης που ξεχώρισε για τον ηρωισμό του στο μέτωπο της Αλβανίας και αρχηγός της Αντίστασης στα χρόνια της Ιταλικής Κατοχής. Ένας αμετανόητα αισιόδοξος άνθρωπος που έβλεπε φως ακόμα κι εκεί που δεν υπήρχε, βουλευτής της ΕΔΑ (1958-1961) και πρόεδρος του Οινοποιητικού Συνεταιρισμού του νησιού.

Μνήμες για το σπουδαίο κοινωνικό και πολιτιστικό έργο που επιτέλεσαν, όταν επέστρεψαν “οι συρματάδες” στα χωριά του νησιού μας, οι Δημοκρατικοί εκείνοι εθελοντές του ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή και μετέπειτα έγκλειστοι των Άγγλων σε στρατόπεδα της  Βόρειας Αφρικής.

Μνήμες για την ανθρωπιά που έδειξε ένας ΕΤΑΞίτης (ΕΤΑΞ ήταν μια μονάδα του Εθνικού Στρατού που συγκροτήθηκε από μεταμελημένους Μακρονησιώτες) στον ίδιο τον συγγραφέα όταν ήταν παιδί και στην οικογένειά τουκατά το τέλος του Εμφυλίου και τους κράτησε στη ζωή με την γενναιοδωρία του.(στο διήγημα “Οι δύο δρόμοι”)

Αλλά και μνήμες του Συγγραφέα για το ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον (όπως στα διηγήματα “Ο Μετανοείτε” και “Ο Θεόφιλος της Καστανιάς”) αλλά και για το στενό οικογενειακό του περιβάλλον, τον παππού του, τη γιαγιά του και ιδιαίτερα για τον πατέρα του. Μ’ ένα τρυφερό διήγημα, αποτίει τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον κυνηγημένο για χρόνια γεννήτορά του (στο διήγημα “Ένας αφανής ήρωας”).

Οι ιστορίες που περιέχει το βιβλίο για την Εθνική Αντίσταση και τον Εμφύλιο στη Σάμο, μας φέρνουν στο νου ένα ξεχωριστό επίγραμμα που έγραψε ο Βασίλης Ρώτας για τον τόπο μας  και ισχύει εξίσου και για το ηρωικό νησί της Σάμου:

«Διαβάτη όπου πας και περπατείς τη γη μας να πατείς σεμνά και ν’ αλαφροδιαβαίνεις. Τι είναι ο τόπος μας όλο νεκρούς σπαρμένος, κάθε πέτρα μας αιματοβαφτισμένη. Κάθε μέτρο γης κι από ’νας σκοτωμένος, πού ’πεσε για τη λευτεριά για του λαού το δίκιο”.

Όμως ο Κέρκης συνεχίζει ακάθεκτος ακόμη και σήμερα να ζει και να μεγαλουργεί. Τροφοδοτεί τους σύγχρονους Σαμιώτες και τους ξένους επισκέπτες του με νέες, άλλου είδους ιστορίες. Οργανώνονται ποικίλες πεζοποριακές διαδρομές από νέους ανθρώπους στις άγριες πλαγιές του, σχεδιάζονται νυχτερινές πορείες στις ράχες του που τελειώνουν ατενίζοντας τον ήλιο ν’ ανατέλλει από τις απέναντι Μικρασιατικές ακτές.

Όντας πάνω από πενήντα χρόνια μακριά από το νησί μας, μακριά από τις παραλίες του και τα βουνά του, ολοκληρώνουμε αυτό το αφιέρωμα μ’ ένα απόσπασμα από το ποίημα του Κώστα Κρυστάλλη που αναφέρεται στον «Σταυραϊτό» και είναι ένας ύμνος για την απαράμιλλη ελευθερία που εμπνέουν οι ορεινοί όγκοι της πατρίδαςμας, σε όλους εμάς:

«Μπεζέρισα να περπατώ, στου κάμπου τα λιοβόρια, Θέλω τ’ αψήλου ν’ ανεβώ, ν’ αράξω θέλω αϊτέ μου… Και θέλω να ’χω στρώμα μου, να ’χω και σκέπασμα μουτο καλοκαίρι τα κλαδιά και το χειμών’ τα χιόνια, θέλω ν’ ακούω τριγύρω μου πεύκα κι οξιές να σκούζουν, θέλω κρεμάμενα νερά, δεξά, ζερβά να βλέπω. Παρακαλώ σε σταυραϊτέ, για χαμηλώσου λίγο δωσ’ μου τις φτερούγες σου και πάρε με μαζί σου πάρε με απάνου στα βουνά, τι θα με φάει ο κάμπος».

Μιλτιάδης Ζέρβας

ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ ΡΕΥΜΑ ΤΗΣ ΣΑΜΙΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ:

ΕΝΑ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

Ανάμεσα στα πολλά βιβλία που πλουτίζουν συχνά την τοπική μας σαμιακή βιβλιογραφία, υπάρχουν ορισμένα που αποτελούν πραγματικούς σταθμούς για το ζήτημα που πραγματεύονται. Ένα τέτοιο βιβλίο που συνδυάζει την ιστορία με τη λογοτεχνία, αποτελώντας σίγουρα βοήθημα για τους ιστορικούς του μέλλοντος αλλά και έναυσμα αναζητήσεων, προβληματισμών και επανεκτιμήσεων για όσα μπορεί κάποιος να θεωρεί δεδομένα, είναι το νέο βιβλίο του κ. Γιώργου Βοϊκλή με τίτλο «Το υπόγειο ποτάμι. Μύθος –  ιστορία – λογοτεχνία» (Αθήνα 2023, εκδ. Οσελότος, σελ. 222), με το οποίο θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.

Καλοτυπωμένο, ευκολοδιάβαστο, αλλά και συγκλονιστικό, απλό και ταυτοχρόνως συνθετικό, το βιβλίο αυτό αποτελεί συλλογή κειμένων που όμως συνδέονται στέρεα με πολλά βαθιά και ανθεκτικά συνδετικά νήματα: την προφορική ιστορία και την αξιοποίησή της, τις παιδικές, εφηβικές και νεανικές αναμνήσεις, τις οικογενειακές αφηγήσεις ζωής, τον Κέρκη και την ευρύτερη περιοχή του, την Καστανιά, το γενέθλιο τόπο του συγγραφέα και την ιστορία του αριστερού κινήματος, της Εθνικής Αντίστασης και του εμφυλίου πολέμου στο νησί μας, με όλες τις επιπτώσεις τους, κυρίως για τους νικημένους της αντιπαράθεσης, αλλά ενίοτε και για τους νικητές.

Μετά το προοίμιο (σ. 11) και το πρώτο κείμενο για την ιστορία μιας γυναικοκτονίας στην ηγεμονική Σάμο που σχετίζεται με τον Κέρκη, τις γεωφυσικές  ιδιομορφίες και τους θρύλους που σχετίζονται με αυτόν (σ. 18), στο βιβλίο περιλαμβάνονται τριάντα κείμενα, που έχουν καταταχθεί σε τέσσερεις ενότητες, υπό τους εξής τίτλους: του παλιού καιρού (σ. 29: επτά κείμενα) – της Εθνικής Αντίστασης (σ. 81: επτά κείμενα) – του Εμφυλίου (σ. 123: δέκα κείμενα) και του καιρού μας (σ. 173: έξι κείμενα). Το βιβλίο κλείνει με ένα κείμενο ως επίμετρο, με τίτλο Τα πάθη του βουνού (σ. 213), στο οποίο αναφέρονται οι πρόσφατες οικολογικές καταστροφές στον Κέρκη και οι συναφείς ληστρικές σχεδόν οικονομικές εκμεταλλεύσεις που πληγώνουν ανεπανόρθωτα το τοπίο υποβαθμίζοντας τη συλλογική ζωή. Επίσης παρέχονται ευρετήριο ονομάτων (σ. 219) και αναλυτικά περιεχόμενα (σ. 221).

Κοινή γραμμή των κειμένων του βιβλίου είναι η θέση ότι κάτω από την επίσημη ιστορία κυλάει ένα ορμητικό, αν και συχνά αθέατο, ποτάμι προφορικής ιστορίας, θρύλων, διηγήσεων και αφηγήσεων ζωής, που κάποτε αποτυπώνεται σε λογοτεχνικά κείμενα, και το οποίο μπορεί να μας διαφωτίσει για ποικίλες πτυχές της ιστορικής διάρκειας και συγκυρίας, πέρα από τις επίσημες – συχνά και σχολικές – και πάντως ελεγχόμενες και κατευθυνόμενες από τις αρχές της πολιτικής ορθότητας απόψεις.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζονται λαϊκές παραδόσεις και προφορικές αφηγήσεις για όντα της λαϊκής δαιμονολογίας, θαύματα, ιστορικά παραλειπόμενα, προσωπικές αφηγήσεις ζωής και οικογενειακές ιστορίες, κοινή συνισταμένη των οποίων είναι ο Κέρκης, η Καστανιά και οι ζωές των ανθρώπων που έζησαν εκεί κατά τον 19^ο και τον 20ό αιώνα, κυρίως.

Το δεύτερο μέρος παρουσιάζει ανάλογα στοιχεία για πρόσωπα, τόπους και γεγονότα εμβληματικά, όπως ο Ιπποκράτης Ζαΐμης, ο Κώστας Ζαφείρης ο Γιάννης Μαλαγάρης, ο Πέτρος Παπαγεωργίου κ.λπ., αλλά και για καταστάσεις οριακές, που σημάδεψαν περιόδους και ζωές, σε προσωπικό, οικογενειακό και συλλογικό επίπεδο, κυρίως κατά τις περιόδους της Εθνικής Αντίστασης και του εμφυλίου πολέμου. Οι διηγήσεις αυτές αποτυπώνονται αναμνήσεις ακμής και ηρωισμού, ιστορικά δεδομένα και μικροϊστορικά φαινόμενα.

Ανάλογα μπορεί κανείς να παρατηρήσει και για τα κείμενα του τρίτου μέρους, του μεγαλύτερου από τα τμήματα του βιβλίου, καθώς ο συγγρ. επιμένει και σε άλλα βιβλία του σε ζητήματα της δεκαετίας του ’40. Εδώ παρατίθενται διηγήσεις και αφηγήσεις αγωνιστών και πρωταγωνιστών των γεγονότων μιας από τις πλέον τραυματικές ιστορικές περιόδους, τόσο για την ελληνική κοινωνία, όσο και, κυρίως, για την ιδιαίτερη πατρίδα μας, τη Σάμο. Διηγήσεις ηρωισμού, αυτοθυσίας, λεβεντιάς, προδοσίας, τυραννίας, επιβολής και αντίστασης, τραυματικές εμπειρίες και διηγήσεις. Ο συγγρ. αξιοποιεί και ενσωματώνει εδώ αποσπάσματα από ανάλογο υλικό που, κατά κύριο λόγο με δική του πρωτοβουλία, καταγράφτηκαν, διασώθηκαν και δημοσιεύθηκαν, τόσο στα πολλά και μεστά τεύχη του σημαντικότατου περιοδικού Μεθόριος του Αιγαίου, όσο και στις απομνημονευματικές και ιστορικές αφηγήσεις που περιλήφθηκαν σε πολλούς τόμους των εκδόσεων «Υπερόριος».

Όπως και στην παρουσίαση των τόμων αυτών κατά το παρελθόν επισημάναμε, πρόκειται για σημαντικές και ιστορικής σημασίας αφηγήσεις, που παρουσιάζουν τα ιστορήματα και τα πάθη της μιας από τις δύο πλευρές που συγκρούστηκαν κατά τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. Κάποιες είναι γνωστές, άλλες φωτίζονται εδώ για πρώτη φορά, στα πλαίσια της περιγραφής και αξιοποίησης αυτού του «υπόγειου ποταμιού», στο οποίο ο συγγρ. συχνά αναφέρεται. Κείμενα που κινούν το συναίσθημα, ιδίως όταν εμπλέκονται νέα παιδιά και αγνοί πολεμιστές, αλλά που από ιστορική άποψη δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι αποτελούν τη μία πλευρά του νομίσματος, καθώς ανάλογες διηγήσεις έχουμε και για πάθη «της άλλης πλευράς του φεγγαριού». Οπωσδήποτε πάντως κείμενα που δείχνουν την αγριότητα στην οποία βυθίστηκε η ελληνική κοινωνία τότε, τον πρωτογονισμό ενός έθνους που ουσιαστικά κατέφαγε τις σάρκες του και τα βάσανα των απλών ανθρώπων που ενεπλάκησαν στους αδηφάγους τροχούς της ιστορίας.

Από μία άποψη, το τέταρτο μέρος δείχνει τη συνέχεια των παθημάτων αυτών στην μετεμφυλιακή και στη σύγχρονή μας ακόμη εποχή. Είτε αναφέρεται σε μοναστήρια και πνευματικές ή καλλιτεχνικές μορφές και προσφορές, είτε στην εξέλιξη ατόμων και γεγονότων, είτε στις επιμέρους ιστορίες των «αφανών ηρώων» και των παθημάτων τους στην προσπάθειά τους να μείνουν πιστοί στις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις τους, όπως γίνεται με την εξαιρετική αφήγηση της ζωής του πατέρα του συγγρ. (σ. 201), ουσιαστικά τα κείμενα εδώ παρακολουθούν τις συνέπειες του εμφυλίου στην μετέπειτα ιστορική περίοδο, μέχρι και τις μέρες μας.

Και βέβαια στο επίμετρο η αφήγηση μετατίθεται στις ανάγκες των σημερινών προοδευτικών αγώνων για την ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης, για την διάσωση του κοινού σπιτιού μας, της φύσης, που τα άκριτα και ανεξέλεγκτα ενίοτε κακώς νοούμενα επιχειρηματικά συμφέροντα επιβουλεύονται και καταστρέφουν συστηματικά, πριονίζοντας το κλαδί όπου η ανθρωπότητα κάθεται.

Αλλά και ιστορική υπόσταση έχει το βιβλίο, και αναφέρω για παράδειγμα την ερμηνεία που υποστηρίζει ο συγγρ. για τον λόγο που έγινε από τους Ιταλούς η σφαγή της Καστανιάς (σ. 89), και το ρόλο των Άγγλων σε αυτήν, στο πλαίσιο της προσπάθειάς τους να προσφέρουν τη Σάμο στην Τουρκία, ώστε να η τελευταία να βγει στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό τους.

Χαρακτήρισα στην αρχή το βιβλίο συγκλονιστικό. Η ιδιότητά του αυτή, αισθητή σε κάθε αναγνώστη, αφενός μεν οφείλεται στην ιδιότητά του ως επιτομής καταγραφών και δημοσιεύσεων πολλών χρόνων, αφού αποτελεί ουσιαστικά το καταστάλαγμα πολλών αφηγήσεων ζωής, αφετέρου δε στην άξια γραφίδα του συγγρ., που με μαεστρία και πείρα μεταπλάθει βιώματα, ακούσματα, προσωπικά και συλλογικά, σε λόγο ρέοντα, γοητευτικό και καλοδομημένο, καθώς ο αναγνώστης έχει την εντύπωση πως από το κείμενο ούτε λείπει αλλά ούτε περισσεύει το παραμικρό. Οι διατυπώσεις είναι πλήρεις, μεστές, σαφείς και ταυτόχρονα με τέτοιο τρόπο δοσμένες που κινούν το συναίσθημα και προκαλούν την λυτρωτική – κατά τον γνωστό αριστοτελικό ορισμό – συμπάθεια προς τα παθήματα των εκάστοτε πρωταγωνιστών.

Έχει όμως και μία ακόμη σημαντική λειτουργικότητα αυτό το βιβλίο: προβάλει ένα άλλο, εν μέρει ξένο προς την εποχή μας, ήθος, εκείνο των ιδανικών και των ηρώων, ασχέτως του αν ο αναγνώστης συμμερίζεται την ουσία τους ή όχι. Αναφέρεται σε ανθρώπους που με τον τρόπο τους ξεπέρασαν την εποχή τους και τα ανθρώπινα μέτρα, και ανυψώθηκαν, κατά κανόνα με την αυτοθυσία τους, στα μέτρα του μύθου, και σε ήρωες που συνδύασαν τον πατριωτισμό – όποιο περιεχόμενο κι αν του έδιναν και όποιες εφαρμογές κι αν συναρτούσαν με αυτόν – με τον ανθρωπισμό, την διάθεση για κοινωνική προσφορά, τον αλτρουισμό και την προσφορά στο συνάνθρωπο.

Γι’ αυτό και συχνά στο βιβλίο συναντούμε παραδείγματα ανθρώπων, όχι μόνο ατόμων αλλά και ομάδων, όπως τα Ε.Τ.Α.Ξ. και οι «Συρματάδες» της Μέσης Ανατολής, που συνδύασαν την ιδεολογία τους με μια θερμή και ζώσα ορθόδοξη χριστιανική πίστη, και την κοινωνική προσφορά και δράση με την έμπρακτη αγάπη προς τον συνάνθρωπο και την συμμετοχή στην λειτουργική ζωή, βρίσκοντας και μέσα στην ασχήμια του πολέμου την ομορφιά του ανθρωπισμού. Έτσι και οι ήρωες των κειμένων, που δεν είναι μυθιστορηματικοί αλλά υπαρκτές προσωπικότητες, συνιστούν πρότυπα για την εποχή και τους νέους μας.

Κι έτσι ιστορικές διηγήσεις, μύθοι, αφηγήσεις, προσωπικά παραδείγματα, συλλογικά πάθη και οικολογικά ενδιαφέρονται και αγωνίες, συναποτελούν τα θερμουργά ύδατα αυτού του υπόγειου ποταμιού, που συμπληρώνει – ενίοτε δε και διορθώνει – την «επίσημη» ιστορίας μας, φωτίζοντας διαφορετικά πρόσωπα και καταστάσεις, αποκαλύπτοντας αγνά και επίβουλα συναισθήματα, την αγριότητα αλλά και την αξιοπρέπεια, την αντίσταση στην επιβολή και την συμπόρευση με αρχές και ιδανικά, που συνιστούν τελικά ατομικές στάσεις ζωής, συλλογικά αποδεκτές ή κατακριτέες.

Εδώ έγκειται, κατά την άποψή μου, η συγκλονιστική επίδραση που το βιβλίο έχει στον αναγνώστη του, ώστε να δικαιώνονται πλήρως τόσο η πρόθεση και ο κόπος του συγγρ., όσο και τελικά η έκδοση του, ώστε να καταστεί «κοινό κτήμα».

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

Χρίστος Λάνδρος

ΓΑΚ Σάμου – Περιοδικό «Απόπλους»

Έγραψε για το «Υπόγειο ποτάμι» σε επιστολή του προς τον συγγραφέα.

                                                                        «Σάμος, 8 Αυγούστου 2013

…τα όμορφα αφηγήματα του τόμου μετεωρίζονται ανάμεσα στον μύθο, τη λογοτεχνία και την ιστορία, όπως σαφώς αποδεικνύεται από τον υπότιτλο. Είναι αφηγήματα που συγκινούν, γιατί αποτυπώνουν προσωπικά βιώματα, ενώ παράλληλα αξιοποιούν δημοσιευμένες και αδημοσίευτες πηγές, κυρίως προφορικών μαρτυριών. Το σπουδαιότερο, νομίζω, δεν είναι η αξιοποίηση αυτών των πηγών, αλλά η ένταξή τους σε ένα ευρύτερο πλαίσιο  ιστορικής επεξεργασίας και ανάλυσης. Πολύ σωστά επισημαίνεις πως κάτω από όσα έχει καταγράψει η ιστορία ή έχει διασώσει η μνήμη κυλάει «σαν υπόγειο ποτάμι» η σκληρή πραγματικότητα της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων, για τους οποίους αδιαφορεί η επίσημη και δημόσια ιστοριογραφία. Όμως, χωρίς τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των απλών αυτών ανθρώπων δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν οι μεγάλες προσωπικότητες ή τα σπουδαία γεγονότα, στα οποία εντάσσω την ανθρωπιά, την αλληλεγγύη, το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο και πολλές άλλες αξίες που αναδύονται από τις αφηγήσεις σου, εμπλουτισμένες με τον απέριττο λόγο αυτών των απλών ανθρώπων.

Πολύ καλή η κατάταξη σε ενότητες και η προβολή του υπερκείμενο Κέρκη, που γίνεται σύμβολό του αγώνα για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Τα βουνά επηρεάζουν τους ανθρώπους που μεγαλώνουν στις πλαγιές τους, διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους  και πολλές φορές ρυθμίζουν την συμπεριφορά τους. Αυτό φαίνεται σε πολλές από τις ιστορίες σου, αλλά προπαντός στην πολύ προσωπική – οικογενειακή ιστορία «Ένας αφανής ήρωας», που με συγκίνησε ιδιαίτερα για την αγάπη και τον πόνο που υποδηλώνει».

«Αυτές τις μέρες διαβάζω το βιβλίο του Γιώργου. Μπράβο του.

Ήπια, απλά, κουβεντιαστά, αλλά και στέραια, με λόγια ταπεινότητα, συνομιλεί με την ιστορία του τόπου μας, τους θρύλους, τα παραμύθια, τις ονειροφαντασίες, συμπλέκοντας και ανασύροντας  τα υλικά του «Υπόγειου ποταμού» που μας ορίζει μέσα στον χρόνο»

Μάρω Δούκα 16/08/2023